Yazınımızda 1915 olayları ve Savaş Yıllarında Türk-Ermeni İlişkileri III : Tanpınar'ın Beş Şehrinden Erzurum

En önemli roman ve deneme yazarlarımızdan biri olan Ahmet Hamdi Tanpınar (1901-1962), 1923-1924 yıllarında Erzurum Lisesi'nde edebiyat öğretmeni olarak görev yapmıştır. Beş Şehir adlı kitabında yer alan kentlerden biri, İstanbul, Bursa, Konya, ve Ankar'nın yanı sıra  Erzurum'dur. Ancak kent hakkında anlattıkları yalnızca öğretmenlik yaptığı dönemle sınırlı değildir. Tanpınar Erzurum'a üç kez gitmiş ve kitabında, üç ziyaretinden farklı dönemlere tanıklık eden izlenimlerini aktarmıştır. 

12 yaşında ailesi ile birlikte gerçekleşen ilk kısa ziyareti ile 1923 yılında ikinci gidişinde karşısına çıkan Erzurum'u karşılaştırırken şöyle diyor: "İran transitin beslediği refahlı ve mamur Erzurum'la on yıl sonra gördüğüm harap şehir arasında kolay kolay münasebet tasavvur edilemezdi. ... Ben babamla, annemle gittiğimiz siyah kehribarcıları şimdi bir masal gibi hatırlıyorum."

On yıl sonra tekrar geldiğinde edindiği izlenimlerini aktarmaya ise "Bu sefer geldiğim Erzurum başka bir Erzurum'du" diyerek başlıyor Tanpınar. O başka Erzurum'u burada bir kaç alıntı ile kısmen de olsa yansıtmaya çalışırken, Birinci Dünya Savaşı'nın Türklere ve tüm halklara ne denli acılar çektirdiğinin bir nebze olsun anlaşılmasına katkı yapabileceğimi umarım.

"Hiçbir yerde memleketin Birinci Cihan Harbi'nde geçirdiği tecrübenin acılığı burada olduğu kadar vuzuhla görülemezdi. Bu, eski ressamların tasvir etmekten hoşlandıkları şekilde, ölümün zaferi idi. Dört yıl, bu dağlarda kurtlara insan etinden ziyafetler çekilmiş, ölüm her yana doludizgin saldırmış, seçmeden avlamıştı. ... Bununla beraber, nüfusu altmış binden sekiz bine inen Erzurum Milli Mücadele'ye önayak olmuş, Ermenistan zaferini idrak etmiş, yavaş yavaş sağ kalan hemşehrilerini toplamaya başlamıştı."

....

"Fakat dört kapılı şehrin kendisi yoktu. Bu yıkılış, Erzurum'da ilk defa mı oluyordu? 1828 mağlubiyeti, 1876 felaketi ve daha önce birçok isyanlar muhakkak ki buraları gene sarsmıştı. Birincisinde yüz otuz iki bin olan nüfus, yüz bine inmişti. İkincisinde şehir kökünden sarsılmıştı. Fakat bu seferki yıkılış çok başka bir şeydi. Bu sefer ölüm, geride kendinden başka hiçbir canlı şey koymamak ister gibi şehre saldırmıştı."

"Hemen herkesin yalnız kendisinin anlatabileceği bir hikayesi vardı. Hemen herkes birkaç kişiye ağlıyor ve akıbetini hala bilmediği bir sevdiğini bekliyordu."

"... esirlikten yeni dönen yanık yüzlü, tek kollu bir biçare bana, giderken bıraktığı oğlu, karısı ve anasından hiçbirini, hatta evinin yerini bile bulamadığı için, girdiği günün akşamında şehri terk ettiğini söyledi." (s. 32)

Daha çok yaşam tarzından söz ettiği üçüncü bölümde Tanpınar, Erzurumluların, kış aylarında kapalı yaşamak zorunda kalınması nedeniyle geliştirdiklerini düşündüğü nükteci ve hicivci yanlarına da değinir ve sık sık anımsanarak anlatılan bir yaşanmışlığı şöyle aktarır:

"Mütareke yıllarında Ermeni meselesi dolayısıyla Erzurum'a gelmiş olan Amerikan heyetine o zamanın Belediye Reisi Zakir Beyin verdiği cevabı kim hatırlamaz? Tercümana:

"- Dilmaç, bana bak, bu beyler uzun boylu anlatıyorlar. Ben kısa bir misalle Erzurum'da ekseriyet kimlerde idi, Generale anlatayım." diyerek heyeti oturdukları evin penceresine götürmüş,

"- Bakın, demiş, şurada bütün şehri saran bir taşlık var. Onun da ortasında yirmide biri kadar duvarla çevrilmiş bir yer var. O büyük taşlık Müslüman mezarlığı, o küçüğü de Ermeni mezarlığıdır: bunlar kendi ölülerini yemediler ya!"

Erzurum'da Türklerin daima ezici bir çokluk halinde yaşadıkları bin türlü gösterilebilirdi. Zakir Beyin hazır cevaplılığı bunların en kısasını, itiraza yer bırakmayanını bulmuştu."

İTEF 2013-İstanbul Tanpınar Edebiyat Festivali 15 ülkeden 45’i aşkın yazarla edebiyatseverler için büyük bir edebiyat şöleni olarak 30 Ekim-10 Kasım 2013 tarihleri arasında İstanbul, Ankara, Bursa, Erzurum ve Konya'da okurları en sevdikleri yazarlarla buluşması yolu ile gerçekleştirilmiş ve Arjantin'li yazar Alberto Manguel bu kapsamda Erzurum'u ziyaret etmiştir. (Tanpınar Edebiyat Festivali 5 şehirde! Milliyet. t.y. http://www.milliyet.com.tr/tanpinar-edebiyat-festivali-5-pembenar-detay-kultursanat-1784540/)

Bazı sözcüklerin bugün kullanılan karşılıkları:

İdrak etmek => Erişmek, ulaşmak

Mağlubiyet => Yenilgi

Mütakere => Ateşkes

Tasavvur etmek => Hayal etmek

Vuzuh => Açıklık, netlik

Tanpınar, A. H. (1946, 2004). Beş Şehir. İstanbul: Dergah Yayınları. (Alıntılar 30-41. sayfalar arasındandır.)

Kitabın tümünün özeti Kitap Özetleri web sitesinde bulunabilir: http://www.romanozetleri.org/ahmet-hamdi-bes-sehir-kitabi-romani-ozeti.html/comment-page-1